Adlar
ADLAR (İSİMLER)Bütün sözcük türleri,iki gruba
ayrılarak değerlendirilir.
A)Ad Soylu Sözcükler:
1)Ad (İsim)
2)Sıfat (Önad)
3)Zamir (Adıl)
4)Zarf (Belirteç)
5)Edat (İlgeç)
6)Bağlaç
7)Ünlem
B)FİİLLER (Eylemler)
1)Adlar:Varlıkları ya da kavramları
karşılayan,onları tanımamızı
sağlayan sözcüklere “ad”denir.
Bir kelimeye -mek, -mak ya da -ma, -me olumsuzluk
ekini getiremiyorsak o kelime addır.
*Bahçe, kum, Ali, kitap, çanta, Almanya, Merkür,…
İsimleri:
A)Görev ve anlamlarına göre,
B)Varlıkların türüne göre,
C)Varlıkların sayısına göre,
D)Yapılarına göre olmak üzere
4grupta inceleyebiliriz.
GÖREV VE ANLAMLARINA GÖRE İSİMLER
1)Somut İsimler:Taş,kitap,çiçek,…
2)Soyut İsimler:Akıl,sevgi,saygı,şeytan,iyilik,keder,…
3)İş ve Eylem Gösteren İsimler:Fiil soylu kelimelere
“-mek, -mak, -ış, -iş, -me, -ma” ekleri getirilerek türetilen
ve iş,oluş,eylem bildiren isimlerdir.Bunlara
“fiilimsi” (isim-fiil) de denir.
*Çalışmak, uyumak, dokunma, eğlenme, bakış, gülüş,…
VARLIKLARIN TÜRÜNE GÖRE İSİMLER
1)Özel İsimler:Tek olan,diğer varlıklara
benzemeyen varlıkların özel adlarıdır.
*Köroğlu, Nedim, Türkçe, Mehmet,Minnoş,
Pamuk, Türk Dil Kurumu,...
2)Tür (Cins) İsimleri:Aynı türden birçok varlığın ortak adlarıdır.
*El, ayak, kardeş, amca, kedi, kaşık,şehir, kasaba,…
VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1)Tekil İsimler:Aynı türden varlıkların bir tekinin adıdır.
*Çocuk, ay, kalem, kitap, elbise,…
2)Çoğul İsimler:-ler,-lar çokluk ekini almış isimlerdir.
*Çocuklar, ağaçlar, kitaplar, öğrenciler,…
3)Topluluk İsimler:Biçim bakımından tekil
göründüğü halde çokluk ya da topluluk anlamı veren adlardır.
*Ordu, alay, sürü, kurultay, meclis, takım,…
YAPI BAKIMINDAN İSİMLER
1)Basit İsimler:Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.
*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…
2)Türemiş İsimler:İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden
yapım ekiyle türeyen isimlerdir.
*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…
3)Birleşik İsimler:İki ismin aralarına başka bir
kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla
oluşan isimlerdir.
*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz,
aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver,
bakarkör, giderayak,…
İSİM TAMLAMALARI
1)Belirtili Ad Tamlaması:Tamlayanın “-in” ilgi ekini
tamlananın da “-i,si” 3.tekil kişi iyelik ekini aldığı tamlamalardır.
NOT:Belirtili isim tamlamasını bulmak için
tamlanana neyin,kimin sorularını sorarız.
Türkçe’nin önemi,
Yolun sonu,
Ali’nin amcası,
Arabanın boyası,
Fırtınanın gücü,
Bizim köyümüz.
2)Belirtisiz Ad Tamlaması:Tamlayanı yalın halde
bulunan,tamlananı 3.kişi iyelik ekini alan tamlamalardır.
*Sokak kapısı,
*Tarla kuşu,
*Çam ağacı,
*Okul müdürü,
*Hızlı koşanı (sıfat)
*Devlet memurları
NOT:Belirtisiz isim tamlamasını bulmak için
tamlanana “-ne” sorusunu sorarız.
“Nasıl,ne kadar,kaç,hangi” gibi sorular sıfat tamlamasını buldurur.
3)Takısız Ad Tamlamaları:Tamlayan ve
tamlananın tamlama ekleri almadan
oluşturdukları ad tamlamasıdır.
Bu tür tamlamalarda tamlayan,tamlananın ya
neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır.
*Yünden çorap
*Çelik tencere
*Ahşap dolap
*Taş duvar
*Bakır tel
Tamlayan tamlananın neden yapıldığını belirtiyor.
Tamlayanla tamlananın arasına “den”
ekini getirdiğimizde anlam bozulmuyor.Oysa
sıfat tamlamalarında bozulur.
*Sarı çorap (sıfat)
*İnci (gibi) diş
*Kömür göz
*Altın kalp
*Çelik bilek
Tamlayan,tamlananın neye benzediğini ifade ediyor.
Tamlayanla tamlananın arasına “gibi”
edatını getirirsek sıfat tamlamasıyla karıştırmayız.
Çünkü sıfat tamlamalarının arasına
“gibi” edatını getiremeyiz.
NOT:Takısız isim tamlamalarının tamlayanları
doğada tek başına bulunurken sıfat
tamlamalarındaki doğada tek başına bulunmaz.
4)Zincirleme Ad Tamlamaları:Bir ad tamlamasının
üçüncü bir adla ya da başka bir ad tamlamasıyla
oluşturduğu tamlamaya zincirleme ad tamlaması denir.
*Bahçe kapısının anahtarı
b.siz ad tam. ad
zincirleme ad tam.
*Çevre yolunun ağaçlandırma çalışmaları
b.siz ad tam. b.siz ad tam.
zincirleme ad tam.
Ad Tamlamalarıyla İlgili özellikler:
1)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan
çoğul,tamlanan da belgisiz bir sözcük
olursa tamlayan eki “-in” yerine “-den” eki kullanılabilir.
*Aşağıdakilerden hangisi (Aşağıdakilerin hangisi)
*Yolculardan biri (Yolcuların biri)
2)Belirtili ad tamlamalarında kimi zaman tamlayan
ile tamlanan yer değiştirebilir.
*Tadı yok sensiz geçen günlerin.
3)Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında tamlayan
ile tamlanan arasına sözcükler girebilir.
*Masanın ayağı:(Masanın kırık ayağı)
*Evin borcu.(Evin bir türlü bitmek bilmeyen borcu)
4)Belirtili ad tamlamalarında tamlayan,tamlanan ya
da ikisi birden zamir olabilir.
*Onun kızı (Tamlayan zamir)
*Çocukların bir çoğu (Tamlanan zamir)
*Onların bir çoğu (Tamlayan da tamlanan da zamir)
5)Tamlayanı zamir olan belirtili ad tamlamalarında
tamlayan genellikle düşer.Bunlara “tamlayanı
düşmüş ad tamlaması” denir.
*Olayı bize babası anlatmıştı. (Onun babası)
*Evimiz çok güzel oldu. (Bizim evimiz)
*Paran var mı?(Senin paran)
6)Bir tamlayan,birden çok tamlanan için;bir
tamlanan da birden çok tamlayan için ortak kullanılabilir.
*Evin kapısı ve penceresi açık kalmıştı.(Tamlayan ortak)
*Ahmet’in,Murat’ın ve Deniz’in velisi
toplantıya katılmadı.(Tamlanan ortak)
ADLARDA KÜÇÜLTME
Adlarda küçültme “cik ve ceğiz” ekleriyle sağlanır.
*Şu tepeciği aşarsak köy görünür.(Küçük tepe)
*Çocukcağız evin yolunu şaşırdı.(Küçük çocuk)
Adların sonuna getirilen “cik,ceğiz” ekleri adlara
değişik anlamlar da katabilir.
*Anneciğimi çok özledim.(Sevgi)
*Bir milyarcık borç verir misin?
(önemsememe-azımsama)
NOT:-cik eki kimi zaman somut bir varlığa ad oldukları
zaman küçültme anlamını yitirebilir.
*Mehmetçik (Türk askeri)
*Gelincik (Çiçek ismi)
*Maymuncuk (Kapı kilidini açan araç)
ÇOĞUL EKİNİN (-LER,-LAR)GÖREVLERİ
VE EKLENDİĞİ
SÖZCÜKLERE KATTIĞI ANLAMLAR:
-Ler,-lar eki eklendiği sözcüğe her zaman çoğul
anlamı katmaz;farklı anlam ilgileri de katabilir.
*Birazdan Zeynepler gelir.(Belirli bir aileyi belirtiyor)
*Bu cami Karahanlılar döneminde kalma.
(Sülale,soy anlamı katmış)
*Müdür Beyler henüz gelmediler.(Saygı)
*Hanımefendiler daha uyanmadılar.
(Alay,küçümseme, sitem anlamı katmış)
*On yaşlarında bir çocuktu.(Yaklaşık anlamı katmış)
*Hasta ateşler içinde kıvranıyordu.(Abartma)
*Anadalu’da Yunus’lar bitmez.
(Özel ada benzerleri anlamı katmış)
*Akşamları televizyon seyrederim.
(Belgisiz sıfat yerine geçerek “her” anlamı katmış)