Fiilimsiler
FİİLER (EYLEMLER)
Türkçe de isim soylu sözcükler (ad, sıfat, zamir,zarf…)
yanında fiil soylu sözcükler (eylemler) de varlıkların
hareketlerini, oluşlarını, kılışlarını, durumlarını karşılarlar.
İşte oluş, durum, kılış bildiren bu sözcükler fiillerdir.
Fiil ,varlıkların oluşlarını, durumlarını, kılışlarını kişi ve
zamana bağlı olarak bildirirler.
Olayları dikkatlice izliyorum. Okul
kapısında saatlerce konuştuk. Anlatılanları
size de aktarayım.Anlatılanları size de aktarayım.
Türkçe’de tam olarak kullanılan bir fiilde beş ayrı anlam, vardır:
1- Sözcük anlamı (edim) 2- Zaman anlamı
3- Kişi anlamı 4- Kip anlamı 5- Çatı anlamı
Sözcük Anlamı (Edim)
Fiillerin sözcük olarak (kök veya gövde şeklinde)
yansıttıkları anlamdır.
Fiiller sözcük anlamlarına göre üçe ayrılır:
1-Kılış Fiilleri:
Öznenin yaptığı işin veya hareketin bir
nesne üzerin ekleştiğini anlatan fiillerdir. Fiilin
yapıcısı faili öznedir, nesne alabilme özelliğine
sahiptir; yani geçişli çatılı fiillerdir
Taşı(mak), incele(mek), oku(ma)k,
düzelt(mek), yaz(mak), anlatabil(mek)...
Kuruyan otları topladım.Dedem bu cepheyi
çok iyi düzenlemişti. Çadırları düzlüğe kurduk.
2-Oluş Fiilleri:
Bir durumun değiştiğini, bir varlığın
bir durumdan başka bir duruma geçtiğini
bildiren fiillerdir. Bu fiiller, önceden
bir özelliğin sonradan kazanılması anlamını
yansıtırlar. Oluş fiilen “olmak” yardımcı
fiilinin anlamını sezdirirler. Nesne alamazlar.
Yani durum değişikliği özne üzerinde gerçekleşir
Kalınlaşmak — Kalın ol(mak) Kızarmak —
Kızıl ol(’mak) Sararmak — Sarı ol(mak)
Büyümek - Büyük ol(mak), Acıkmak -
Aç ol(mak), Elmalar olgunlaştı -Elmalar olgun oldu
3) Durum Fiilleri:
Öznenin içinde bulunduğu durumu
yansıtırlar. Fiili gerçekleştirenin hangi koşul ve
durum içinde bulunduğu anlamı vardır.
Ağla (mak), kork(mak), üzül(mek),
bayıl(mak)...
Az önce uyudu. Onu görünce çok sevinmiştim
Durum fiilleri genellikle nesne alamazlar.
Fili öznenin üzerinde gerçekleşir.
FİİLLERDE ZAMAN
Eylemin bir zaman dilimi içinde
yapılma özelliği vardır. Zaman, eylemin başlangıcını ve bitişini belirtir. Zaman anlamı eylemlere eklerle kazandırılır.
Türkçe’de dört zaman vardır:
A)Geçmiş zaman- Önceden yapılan eylemleri bildirir. Eylem, önce, anlatış sonradır.
B) Şimdiki Zaman-Yapılmakta olan eylemleri bildirir.— İşle anlatış aynı andadır. Diğer bir deyişle başlamış, devam eden eylemler şimdiki zamanla anlatılır.
C)Gelecek zaman-Yapılacak olan eylemleri bildirir. Anlatış, işten öncedir.
D)Geniş Zaman
Her zaman yapılan, yapılacak olan eylemleri anlatır. Bu nedenle bütün zamanları içerir.
Taşındık-Geçmiş zaman, Taşınıyoruz -Şimdiki zaman, Taşınacağız -Gelecek zaman
|
Kişi |
Tekil |
Çoğul |
Anlamı |
|
1. |
Ben |
Biz |
Söz Söyleyen |
|
2. |
Sen |
Siz |
Söz Söylenen |
|
3. |
O |
Onlar |
Söz edilen (anılan) |
FİİLLERDE KİŞİ
Eylemin kim tarafından (kaçıncı kişi) yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu bildirir. Bu anlam (üçüncü kişi dışında) eklerle kazandırılır. Fiillerde üç ayrı kişi vardır. Bunlar tekil ya da çoğul kullanılırlar
FİLLERDE ÇEKİM
Çekimli Fiil Nedir?
Fiillerin asıl görevleri, bir işin, hareketin kim tarafından, ne zaman yapıldığını, yapılacağını göstermesidir. Yani filler, bir kişi ve zamana bağlı olarak kullanıldıkları zaman gerçek fiil görevlerini yapmış olurlar. Bu yüzden filler, varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri onlarla ilgili oluşları bir zamana ve kişiye bağlayarak bildiren kelimelerdir, şeklinde tanıtılır.
Kısaca, zaman ve şahıs eki almış fiillere çekimli fiil denir.
Misal olarak,
Duruyoruz: Dur - u - yor - uz
Fiil kökü Yardımcı Ses Zaman eki Kişi eki
Böyle fil kök veya gövdelerinin zaman ve şahıs eki almış biçimine ekimli fiil denir. Fiilde üç kavram bulunur: İş, oluş,hareket-zaman ve şahıs kavramı
İş, oluş, hareket kavramı: dur- fiili. Zaman kavramı: İşin, oluşun meydana geldiği, olduğu veya olacağı zamandır. -yor eki, yükselme işinin şimdi yapıldığını bildirmektedir.Kişi kavramı: İşi, hareketi yapan varlıktır. Bu varlık canlı veya cansız olabilir. Durma işini yapan biziz. Kelimenin sonundaki -uz eki biz’in karşılığıdır.
Kip Nedir?
Fiil kök veya gövdelerinin zaman ve dilek bildirmek üzere aldıkları eklere
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplara kip denir,
Türkçe’de fiillerin girdiği kalıplar, yani bulunduğu kipler iki çeşittir:
Basit kipler,
Birleşik kipler.
1) Basit Kipler:
Tek bir kip(zaman) eki almış fiil çekimlerine basit kip denir.
Basit kipler de ikiye ayrılır:
a-Bildirme Kipleri/Haber Kipleri
b-Dilek Kipleri
a) Bildirme/Haber Kipleri:
“Şimdiki Zaman, Geniş Zaman Gelecek Zaman, -miş’li geçmiş zaman,-di’li geçmiş zaman”dır
Fiillerin gösterdiği işlerin, hareketlerin yapıldığı, yapılacağı, olduğu, olacağı zamanı kesin olarak haber veren, bildiren kiplerdir. Bunlarda işin ne zaman yapıla cağı veya yapıldığı açıktır. İşin zamanını bildirdiği, haber verdiği için bu kiplere bildirme kipleri denilmiştir.
b) Dilek Kipleri
Bir işin hareketin, yapılmasını, olmasını dilek ve şart anlamıyla bildiren kiplerdir. Dört tanedir. Bunlar: Dilek/istek, şart, Gereklilik ve emir kipleridir.
2- Birleşik Kipler
Birden fazla zaman eki almış kiplere birleşik kipler denir. Bazı yörelerde katmerli çekim dediğimiz üç zamanlı çekimler var ise de Türkçe’de üç tene birleşik zamanlı kip vardır.
Bunlar: “Hikaye, Rivayet ve Şart” dır.
Fiillerin Çekim Tablosunu şöyle gösterebiliriz:
|
Kipler/ Zamanlar |
BİLDİRME/HABER KİPLERİ |
DİLEK KİPLERİ |
||||||||
|
-di’li Geç. Zaman |
-miş’li Geç. Zaman |
Şimdiki zaman |
Gelecek zaman |
Geniş Zaman |
Gereklilik |
İstek |
Şart |
Emir |
||
|
BASİT ZAMANLAR |
Bildim Bildin Bildi Bildik Bildiniz Bildiler |
Bilmişim Bilmişsin Bilmiş Bilmişiz Bilmişsiniz Bilmişler |
Biliyorum Biliyorsun Biliyor Biliyoruz Biliyorsunuz Biliyorlar |
Bileceğim Bileceksin Bilecek Bileceğiz Bileceksiniz Bilecekler |
Bilirim Bilirsin Bilir Biliriz Bilirsiniz Bilirler |
Bilmeliyim Bilmelisin Bilmeli Bilmeliyiz Bilmelisiniz Bilmeliler |
Bileyim Bilesin Bile Bileyim Bilesin Bileler |
Bilsem Bilsen Bilse Bilsek Bilseniz Bilseler |
_ Bil Bilsin _ Bilin Bilsinler |
|
|
BİRLEŞİK ZAMANLAR |
HİKAYE |
Bildiydim Bildiydin Bildiydi Bildiydik Bildiydiniz Bildiydiler |
Bilmiştim Bilmiştin Bilmişti Bilmiştik Bilmiştiniz Bilmiştiler (Bilmişlerdi) |
Biliyordum Biliyordun Biliyordu Biliyorduk Biliyordunuz Biliyorlardı (Biliyordular) |
Bilecektim Bilecektin Bilecekti Bilecektik Bilecektiniz Bileceklerdi (Bilecektiler) |
Bilirdim Bilirdin Bilirdi Bilirdik Bilirdiniz Bilirdiler (Bilirlerdi) |
Bilmeliydim Bilmeliydin Bilmeliydik Bilmeliydik Bilmeliydiniz Bilmelilerdi |
Bileydim Bileydin Bileydi Bileydik Bilyeydiniz Bileydiler (Bilelerdi) |
Bilseydim Bilseydin Bilseydi Bilseydik Bilseydiniz Bilselerdi (Bilseydiler) |
Yok |
|
RİVAYET |
Yok |
Bilmişmişim Bilmişmişsin Bilmişmiş Bilmişmişiz Bilmişmişsiniz Bilmişmişler (Bilmişlermiş) |
Biliyormuşum Biliyormuşsun Biliyormuş Biliyormuşuz Biliyormuşsunuz Biliyorlarmış (Biliyormuşlar) |
Bilecekmişim Bilecekmişsin Bilecekmiş Bilecekmişiz Bilecekmişsiniz Bileceklermiş (Bilecekmişler) |
Bilirmişim Bilirmişsin Bilirmiş Bilirmişiz Bilirmişsiniz Bilirmişler (Bilirlermiş) |
Bilmeliymişim Bilmeliymişsin Bilmeliymiş Bilmeliymişiz Bilmeliymişsiniz Bilmelilermiş (Bilmeliymişler) |
Bileymişim Bileymişsin Bileymiş Bileymişiz Bileymişsiniz Bileymişler (Bilelermiş) |
Bilseymişim Bilseymişsin Bilseymiş Bilseymişiz Bilseymişsiniz Bilseymişler (Bilselermiş) |
Yok |
|
|
ŞART |
Bildiysem Bildiysen Bildiyse Bildiysek Bildiyseniz Bildiyseler |
Bilmişsem Bilmişsen Bilmişse Bilmişsek Bilmişseniz Bilmişseler (Bilmişlerse) |
Biliyorsam Biliyorsan Biliyorsa Biliyorsak Biliyorsanız Biliyorlarsa (Biliyorsalar) |
Bileceksem Bileceksen Bilecekse Bileceksek Bilecekseniz Bilecekseler (Bileceklerse) |
Bilirsem Bilirsen Bilirse Bilirsek Bilirseniz Bilirlerse (Bilirseler) |
Bilmeliysem Bilmeliysen Bilmeliyse Bilmeliysek Bilmeliyseniz Bilmeliyseler (Bilmelilersi) |
Yok |
Yok |
Yok |
|
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN - KİP) KAYMASI
Herhangi bir kiple çekimlenmiş fiilin anlam olarak kendi anlamı dışına çıkıp başka bir kipin anlamını yansıtacak şekilde kullanılmasına anlam kayması denir.
Diğer bir söyleyişle kullanılan kip eki, anlamca başka bir kip ekinin yerini tutmaktadır. Yani görünüşle anlam farklıdır.
Yarın gidiyoruz. - Şimdiki zaman kip eki-, (—(i)yor gelecek zaman anlamında kullanılmıştır.
Anlam kayması daha çok haber (bildirme) kiplerinde görülür.
a)Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması
Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması:
v Gelecek zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani “—(i)yor” eki, “-ecek, -acak” ekinin anlamını yansıtabilir.
Önümüzdeki yıl sınavlara giriyorum (gireceğim)
v Geçmiş zaman bildirmek amacıyla kullanılır yani“—miş...” “—di….” eklerinin anlamını yansıtabilir.
Perşembe günü ölüyor(Ölmüş), cuma günü gömüyorlar.(Gömmüşler)
v Geniş zaman bildirmek amacıyla kullanılır; ekinin anlamını yansıtabilir: Yani”-er” ekinin anlamını yansıtabilir.
Yazlarımı köyde geçiriyorum.(geçiririm)
b)Geniş Zaman Kipinde Anlam Kayması:
Anlatılan (—miş’li) geçmiş zaman bildirmek için kullanılır; yani “—miş...” ekinin yerini tutar:
Fatih İstanbul’u alır(almış); azınlıkların inançlarına dokunmaz.(dokunmamış)
v Gelecek zaman bildirmek için kullanılır; yani eki “-er “eki –acak, -ecek” ekinin anlamını yansıtabilir:
Haftaya gelirim
v Şimdiki zamanı bildirmek için kullanılır; yani “-er” eki “.-(i)yor” ekinin anlamını yansıtabilir:
Sen hep böyle hata yaparsın.(yapıyorsun)
v Emir bildirmek için kullanılır:
Önümüzdeki yıl çalışır.(çalışacak) sınava girersin(gireceksin).
v Bunlardan başka gelecek zaman kip eki “acak, -ecek…”. tahmin, emir, gereklilik... bildirmek; istek kipi “emir” bildirmek amacıyla da kullanılmaktadır.
Şu yaşlı adam Neriman’ın dedesi olacak (olmalı/tahmin)
Televizyonu kapatacak (kapat), uyuyacaksın (emir)
)
FİİLLERDE YAPI
Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir
Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller
a)Basit (yalın) Fiiller: Yapım eki almamış olan fiillerdir.
Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez —(mek), At —(mak)
b) Türemiş fiiller: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler
Çiçek-ten-, it-il-, çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ır-
c) Bileşik Fiiller: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.
oturuver—(mek), farkında ol—(mak),affet—(mek), kabul et—(mek), kulak as—(mak)
Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:
1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:
(İsim soylu kelime) + (Yardımcı fiil)
Türkçe’de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla “etmek. eylemek, kılmak, olmak” fiilleri kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)
nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak
Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan “et-, eyle-, ol-, kıl-“filleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Bunları ayırt edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup olmadıklarına bakılır.
2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiille “a, e, ı, u, a” seslerinden biriyle birlikte “bilmek, durmak; kalmak, gelmek, yazmak, vermek” fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.
Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakal-
Bu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:
a) Yeterlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...
İkinci fiil “—(e) bilmek” birinci fiile “gücü yetme, izin verme, olasılık” anlamlarından birini kazandırır.
Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme, dışarı çıkabilirsin > izin verme, iki güne kadar gelebilirim > olasılık
Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.
Okuyabilmek — okuyamamak, yürüyebilmek —yürüyememek, çalışabilmek — çalışamamak
b)Tezlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—i) + vermek
İkinci fiil birinciye “çabukluk, acelecilik” anlamı kazandırır.
Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek)…
c)Sürerlik Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—e) + (gelmek, durmak, kalmak)
İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.
d) Yaklaşma Fiili:
(Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)
İkinci fiil birinci fiile “az kalmışlık” anlamı kazandı,
Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden gideyazdı.(Az daha gidecekti)
e)Isteklenme Fiili:
(Herhangi bir fiil) + (—esi / —eceği) (tutmak /gelmek)
Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)
İkinci fiil, birinci fiile “istek duyma” anlamı kazandırır.
Bunlardan başka “beklenmezlik, yapmacık” bildi bileşik fiiller de vardır.
duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)
III Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
İsim soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp kalıplaşmalarıyla oluşan bileşik fiillerdir. Bunlara “deyimleşmiş bileşik fiiller de denir.
Ağzını açma(mak), baş koy(mak), dili tutul (mak), çam devir(mek)
* Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır
* Çocuk o gün ağzını açmadı. Onu görünce dili tutuldu
Yüklem Yüklem
EK FİİLLER
İsim soylu kelimelerin sonlarına gelerek onları bulundukları cümlenin yüklemi yapan ya da fiillere bileşik zaman1ılık özelliği kazandıran ek durumundaki fiillerdir.
Ekfiiller “—(i)mek” fiilinden doğmuşlardır.
Ek Fillerin dört zamanı vardır. Bunlar
v Hikaye – i(di)
v Rivayet –i(miş)
v Şart –i(miş)
v Geniş Zaman –dır, -tır
Ekfiilin geniş zamanı
Ek fiilin Hikaye Biçimi:
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin sonuna “idi” şeklinde getirilir.
Evde+idi-evdeydi. Siz+idiniz-sizdiniz. Tehlikeli idi- tehlikeliydi. Geliyor+idim- geliyordum
Çekimi: Hastaydım Hastaydık
Hastaydın Hastaydınız
Hastaydı Hastaydılar
Çekimli fiillere getirilen “idi” ekeylemi fiile “hikaye bi leşik zaman” özelliği kazandırır.
Yıllar önce görmüştüm…gibi
Ek fiilin Şart Biçimi:
“ise” sözcüğünün (-se, -sa) şeklinde ekleşerek isim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin sonuna getirilmesiyle oluşturulur.
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fiillerin sonuna “-idi” şeklinde getirilir.
Güneş doğarsa yola çıkacağız.(doğar + ise). 0 deliyse ben de deliyim.(deli + ise)
Çekimi: Çocuksam Çocuksak
Çocuksan Çocuksanız
Çocuksa Çocuksalar
Çekimli fiillere “şart bileşik zamanlılık” özelliği kazandırır.
Daha önce görmüşsem tanırım.
Ek Fiilin Rivayeti
İsim soylu kelimelerin ya da çekimli fillerin sonuna “-imiş” eki getirilerek yapılır. Birleşik fillere de rivayet birleşik zamanlılık kazandırır. İsim soylu kelimeleri fiilleştirerek yüklem yapar.
Ortalık çok sakin+miş —> Sakin + imiş. İbrahim uyuyor+muş.
Çekimi: Çalışkanmışım Çalışkanmışız
Çalışkanmışsın Çalışkanmışsınız
Çalışkanmış Çalışkanlarmış
Ek Fiilin Geniş Zamanı
Şahıs ekleri “-im, -sin, -dır” isim soylu kelimelerinin sonlarına getirilip onları yüklem yaptığı zaman ek fiilin geniş zamanı yapılmış olur.
Bu konuda sorumlu ben+im. Tek suçlu sen+sin, Olmalı belde bu+dur.. “-dir” eki bazen kullanılmayabilir. Buranın görevlisi bu(dur). Gibi.
Çekimi: Göreliyim Görevliyiz
Görelisin Görevlisiniz
Görevli (dir) Görevliler (dir)
“-tir” eki cümleye kesinlik veya ihtimal/olasılık anlamı kazandırır.
Çocuk uyuyor –Şimdiki Zaman- Kesinlik
Şimdi uyanmış –Başkasından duyma
Çocuk uyuyordur – ihtimal/olasılık
Şimdi uyanmıştır - ihtimal/olasılık
Tartışma burada bitmiştir – kesinlik
O da gelecektir – İhtimal/olasılık
Ek Fillerde Olumsuzluk
Ek fillerde olumsuzluk anlamı ”değil” kelimesiyle yapılır
O okul güzeldi.(olumlu), O okul güzel değildi.(olumsuz)
Dün buradaymış.(olumlu), Dün burada değilmiş.(olumsuz)
Ekmek tazeyse al.(olumlu), Ekmek taze değilse alma.(olumsuz)
Ek Fiilin Görevleri:
Basit zamanlı fiil
Ek filer iki ayrı amaçla kullanılır.
a) İsim soylu kelimelerin sonlarına getirilerek onları cümlenin yüklemi yapar
Biz buralı-y-ız. Yazısı çok güzel-di. Çocuklar melek-tir. Bizim köy karadenizin en yüksek yeri-di. Bahar çiçek çiçek gelince güzel (dir)… gibi
Not:Yüklem oldukları halde ek fili almamış olan isim soylu kelimelerin yüklem oldukları cümleler eksiltili cümle sayılır.
b) Çekimli fiilere getirilerek birleşik çekim yapılmasını sağlar.
Bu yaz geri geliyormuş. (şimdiki zamanın rivayeti) gel-(i)-yor(şimdiki zaman)-muş(rivayet)
Not:”var,yok “ kelimeleri yüklem olduğu zaman ek fiil almayabilirler.
Bu işte bir dahlim yok. Şu an gelemem işim var… gibi
FİİLİMSİLER
Fiil kökenli olup isim sıfat zarf gibi kullanılan kelimeleri fiilimsi( eylemsi) denir.
Fiilimsiler şu özellikleri yansıtır:
v Fiilden türemişlerdir.
v Fili anlamlarını sürdürmektedirler.
v isim, sıfat, zarf göreviyle kullanılırlar.
v Yan cümlecik oluştururlar.
Bu nedenle fiilden türemiş her isim soylu sözcük, değildir.
Açılan kapı.(fiilimsi)
Açık kapı. (sıfat fakat fiil anlamı yok,sıfat fiil değil)
Fiilimsiler cümlede üstlendikleri görevlere göre üçe ayılır:
İsim filler,
Sıfat filler (Ortaçlar),
Zarf filler (Bağ fiiller, Ulaçlar
a) İsim Fiiller:
Fiil kökenli olup isim gibi kullanılan kelimelere isim fil denir. İsmin hal ekini iyelik ekini ve çoğul eklerini alabilirler.
Fiillerden isim fil türeten ekler şunlardır:-mak -mek, -ma –me, -ış, iş
Bunları öneklerle açıklayalım:
ı) -mak (-mek): Mastar ekidir. Fiil kök veya gövdelerini isimleştirir.
Okumak eylemlerin en soylusudur. (oku-mak-isim fiil)
Uyumak yarı ölmektir.(uyu-ma-isim fiil)
Öğretmen okuyuşumu beğendi.(oku-(y)-uş-isim fiil)
c) Sıfat Filer (Ortaçlar)
Fiil kökenli olup sıfat gibi kullanılan kelimelere sıfat fiil(ortaç) denir.
Fiillerden sıfat fiil türeten ekler şunlardır:
-acak-ecek, -an-en, -dık-dik,- ası-esi, -dık-dik, -madık-medik, -mış-miş, -r-ar-er…vb.
Akacak kan damarda durmaz.
Uyuyan yılanın kuyruğuna basma.
Verirsen veresiye(mal), batarsın kara suya.
Ateş düştüğü yeri yakar.
Ummadık taş baş yarar.
Bunu okumuş adamlardan beklemezdik.
Misafirlere güler yüz geleneğin en önemli yüzüdür... Örneklerinde olduğu gibi.
c)Zarf Fiiller(Bağ fiiller, ulaçlar)
Fiil kökenli olup zarf gibi kullanılan kelimelere zarf fiil(bağ fiil ya da ulaç)denir.
Fiillerden zarf fiil yapan ekler şunlardır:
-arak-erek, -a-e, -alı-eli, -ınca-ince, -ıp-ip, -iken, -r…-maz -mez…vb.
Borç gülerek gelir ağlayarak gider
Köye dinlene dinlene altı saatte vardık.
Sen gittin gideli açmadı gökler.
Gülünce gözlerinde çiçekler açıyor.
Bu Çanakkale Mahşeri’ni okuyup özetleyeceğim.
O kadar gitmişken anneme bir selam götür ne olur.
Çocuk o kadar yorulmuş ki yatar yatmaz uyudu… örneklerinde olduğu gibi…
FİİLLERDE ÇATI
Fiillerde Çatı Özellikleri:
(Özne — yüklem, nesne — yüklem ilişkisi)
Fiillerin özne ve nesnelerine göre yansıttıkları anlam özelliklerine çatı denir. Fiiller çatı bakımından iki grupta incelenir:
A)NESNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI:
— Nesne — yüklem ilişkisi — Bu bakımdan fiiller ikiye ayrılır:
1. Geçişli çatılı fiiller:
Nesne alabilen, yani yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde, istenirse, nesne bulundurabilen fiillerdir. “Neyi, kimi” sorularına cevap verebilirler. Öznenin yaptığı iş, bir varlık üzerinde gerçekleşir.
Doldurmak> Neyi doldurmak= Bardağı
Nesne
Okşamak> Kimi okşamak? = Çocuğu
Nesne
Taşımak, silmek, kırmak, boyamak, seyretmek, ütülemek, dikmek... gibi fiiller geçişlidir.
Uyarı:Geçişli fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne kullanılmayabilir. Nesnenin kullanılmaması, fiilin geçişliliğini etkilemez. Yüklem geçişli olduğu halde nesne kullanılmamış olur.İstenirse, cümleye nesne eklene bilir.
Yıllar önce satmıştık. > Bu cümlede nesne yoktur; ancak istersek, “Yıllar önce evimizi satmıştık şeklinde nesne ekleyebiliriz. Çünkü, “satmak” fiili geçişlidir.
2) Geçişsiz Çatılı Fiiller:
Nesne alamayan, yani yüklem olduğu cümlelerde, is tense de, nesne kullanılamayan fiillerdir. Bu fiiller “neyi, kimi” sorularına cevap veremezler; öznenin yaptığı iş başka bir varlığı etkilemez, kendi üzerinde kalır.
Darılmak Sevinmek Doymak Üzülmek Ağlamak Bayılmak... bu kelimelere “neyi, kimi” sorusu sorulduğunda cevap vermezler.
Konuşulanlara kulak asmazdı.(yüklem Geçişsiz)
“Neyi kulak asmamak? = Cevap yok.
Uyarı:
Bazı fiiller bulundukları cümledeki anlamlarına göre geçişili veya geçişsiz olabilirler.
Gezmek, çalmak, yüzmek, sürmek, geçmek...
Dereyi zorla geçtik. (geçişli fiil)
Ben bu dersten geçtim. (geçişsiz fiil)
Biraz bu koyda yüzeceğiz(geçişsiz fiil)
3) Oldurgan fiiller
Geçişsiz fiil tabanlarına “—(i)t, —(i)r, —tir” ekleri getirilerek geçişlilik özelliği kazandırılabilir. Böyle fiillere “OLDURGAN” fiiller denir.
(Geçişsiz fiil) + (—it, —ir, —tir) = oldurgan fili
Kaçmak Kaç - ır– mak. Ağlamak geçişsiz Ağla - t - mak oldurgan
Kaçmak (geçişsiz)-kaçırmak(oldurgan)
Ağlamak(geçişsiz)- ağlatmak(oldurgan)
Ölmek(geçişsiz - öldürmek(oldurgan)…gibi
4) Ettirgen fiiller.
Geçişli fiillerin tabanlarına “—(i)t, —(i)r, —tir” ekleri getirilerek geçişliliğin derecesi artırılabilir. Böyle fillere “ETTİRGEN” filler denir.
Çözmek ( geçişli)- çözdürmek (ettirgen).Yıkamak (geçişli) Yıkatmak(ettirgen)
Kırmak (geçişli) kırdırmak(ettirgen).Saklamak (geçişli) saklatmak(ettirgen)…gibi
Uyarı:
Ettirgen fiillerle oldurgan fiiller aynı eklerle oluşturulduğundan bunları karıştırmamalıyız. “—it, —ir, —tir” eklerinden birini alan fiil ya oldurgan ya da ettirgendir. Özneleri yapıcı olanlara oldurgan; yaptırıcı olanlara ettirgen deriz.
Fiillerin geçişliliği kullanılan bu eklerlerle daha da artırılabilir.
Çöz-dür-t-mek (iki defa geçişlilik artırılmış)…gibi
* Bazı fiiller aldıkları eklerle geçişli (oldurgan) olurken yapılarında değişiklik olur.
Gelmek - gel - dir — mek, ge — tir — mek.Uzanmak — Uzan — dır — mak, uza - t - mak
Görünmek — görün — dür — mek, göstermek Gitmek — git — tir — mek, götürmek
B) ÖZNELERINE GÖRE FHL ÇATILARI:
— Özne — Yüklem ilişkisi —
Fiiller, özne — yüklem ilişkisi bakımından dört grupta incelenir:
1) Etken Çatılı Filler:
Gerçek (yapıcı) özne alabilen, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne, bildirilen eylemin yapıcısı olan fiiller etken çatılıdır.
Bu salonu Mehmet Usta boyadı.(etken)
Yahya Kemal şiirlerinde sonsuzluk duygusunu işlemiştir. (etken)
2) Edilgen Çatılı Filler:
Gerçek özne (yapıcı) alamayan, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne, bildirilen eylemin yapıcısı değil, başkaları tarafından yapılan eylemlerden etkilenen bir varlık olan fiillerdir.Yani aslında nesnedir. Bunlar yüklem oldukları cümlelerde “sözde özne” alırlar.
Edilgenlik özelliği, eylem tabanlarına “—in, —il” eki getirilerek kazandırılır.
Çiçekler masanın üzerine serpildi.(edilgen— Etkilenen)
İsyancılar kısa sürede kent dışına çıkarıldılar. .(edilgen— Etkilenen)
Uyarı:
Edilgen fiillerin bazıları geçişili, bazıları geçişsizdir. Edilgen — geçişli fiiler özne alır, bu Özneler ”sözde özne” denir.
Sualler çözülecekti. (sual-sözde özne-çözmek geçişli)
Edilgen — geçişsiz fiillerin yüklem oldukları cümlelerde özne olmaz.
Bataklıklar geçildikten sonra köye ulaşıldı (Edilgen — geçişsiz)
Saatlerce yürünecekti (Edilgen — geçişsiz)
3) Dönüşlü Çatılı Fiiller:
Yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde aldıkları özneler hem bildirilen eylemin yapıcısı, hem de kendi yaptığı eylemden yine kendisinin etkilendiği fiillerdir. Bu de “kendi kendinelik” anlamı da vardır. Yani özne yaptığı işten aynı zamanda kendisi de etkileniyorsa bu tür filer dönüşlü fiillerdir.
Çocuk yerde sürünüyordu.(Çocuk yerde kendini sürüyordu.)
Toplantıya ben de katıldım.(Toplantıya ben de kendimi kattım.)
Kadir sabahleyin kalktı yıkandı tarandı okula gitti. (yıkanma,taranma işini yapan ve etkilenen aynı kişi)
Bakınmak, sevinmek, sürtünmek, görünmez, gezini gibi.
Örneklerde görüldüğü gibi etken fiil tabanlarına rilen “—in, —il” eki “kendini, kendine, kendi kendini, kendine” sözlerinin yerini tutmaktadır.
Övünmek — Kendini övmek, Bürünmek — Kendini bürümek, Örtünmek — Kendini örtmek
Uyarı:
Edilgen fiillerde kullanılan eklerle dönüşlü fiillerde kullanılan ekler aynıdır. Bu bakımdan karıştırılmamalıdır. Özne — yüklem ilişkisine bakılarak edilgenlikle dönüşlülük belirlenmelidir. Dönüşlü fiillerde özne hem işi yapar hem de yaptığı işten etkilenir. Hem fail hem de nesnedir.
v isim soylu kelimelere “—len, —lan” eki getirilerek oluşturulan bazı fiillerde de dönüşlülük anlamı vardır:
Sinir — len — mek Hoş — lan — mak...
v Cümlelerde dönüşlülük anlamı fiil tabanlarına getirilen “—in, —il” ekiyle kazandırılabildiği gibi, dönüşlülük zamiri olan “kendi” sözcüğüyle de kazandırılabilir. Bu durumda yüklemdeki fiil, etken kalır.
Genç kız saatlerce boyandı.(dönüşlü fiil), Genç kız saatlerce kendini boyadı.(Etken fiil)
3) İşteş Çatılı Fiiller:
Bildirilen eylemin birden çok kişi, varlık tarafından veya karşılıklı yapıldığını bildiren; nitelikte eşitlik anlamı da yansıtabilen fiillerdir.
Etken eylem tabanlarına “—ış, —iş, —uş, —üş” eklerinden biri getirilerek oluşturulan işteş fiiller üç ayrı anlam yansıtırlar:
Karşılıklı yapma: Saatlerce bakıştık. Yok yere dövüştüler. Yıllardır yazışıyoruz
Bu fiillerde kullanılan “—iş” eki “birbirine, birbirini” sözlerinin yerini tutar:
İtişmek — Birbirini itmek, Buluşmak — Birbirini bulmak
Birlikte yapma:
Çocuklar oynaşıyor. Kuzular meleşti. Kuşlar uçuştu
Bu fiillerde kullanılan “—iş” eki “birlikte, beraberce” sözlerinin yerini tutar:
Öğrenciler gülüşüyordu — Birlikte gülüyordu.
Kaçışmak — Beraberce kaçmak.
Nitelikte eşitlik:
Otlar kartlaştı. Ufuk kızıllaşmıştı. Onlar da yoksullaştı
Bu fiiller isim soylu kelimelere “—leş, —laş” eki getirilerek oluşturulur. Aldıkları özne, kendine özgü niteliği kaybederek fiilde bulunan isim soylu sözcüğün niteliğini kazanır. Çocuklaşmak — Çocuğa eşit olmak. Eşekleşmek — Eşeğe eşit olmak
Not:Bazı fiillerin kendilerinde işteşlik anlamı vardır. Yani etken fiil tabanlarına “—iş” eki getirilmediği halde “karşılıklı yapma” anlamı yansıtırlar.
Güreşmek, barışmak, savaşmak.., gibi.
“—ış, —iş eki alan her fiilde işteşlik özelliği yoktur.
Sıkışmak, dolaşmak,...gibi