Cemsid El-Kasinin Hayati
Gıyâsüddin Cemşid el-Kâşî
On dördüncü ve 15. Y.Y.'da yaşamış olan dünya tarihinin en büyük bilim adamlarından bir tanesidir. On dördüncü Y.Y.'ın sonlarına doğru Maveraünnehir'in Kaş şehrinde doğmuştur. Matematik ve astronomiyle ilgilenmiştir. Ağırlık olarak matematikte çok büyük buluşları olan bir bilim adamıdır. Asıl ismi Cemşid bin Mes'ud bin Mahmud et-Tabib el Kaşi olup, lâkabı Gıyâsüddin'dir. Öğrenimine ilk olarak Kaş'ta başlamıştır. Babası'nın fen ve din hakkında çok fazla bilgin bir insan olduğu söylenir. İlk olarak sarf, nahiv ve fıkıh hakkında ders almıştır. Mantık, belagat, matematik ve astronomi bilimlerinin tam manasıyla tahsilini görmüştür. 1416 yılında Karakoyunlu Sultanı İskender'e hizmet etmiştir. Daha sonra Uluğ Bey tarafından Semerkand'a davet edilmiştir.
Cemşit ilk olarak Nasirüddin Tusi'nin ve Kutbüddin Şira-zi'nin eserlerini inceleyerek bu eserlerden yararlanmıştır. Meragâ'daki rasathanede çalışarak burada astronomi cetvellerini (ziycleri) yeniden düzenlemiştir. Daha sonra yıldız cetvellerini, yeryüzünden uzaklarını, güneş ve ay tutulmasının hesaplamasını ve bu hesaplamanın yapılması için gereken Tabak-ül-Menatık aletinin yapılış ve kullanışını öğretmiştir. En önemli buluşlarından biri de günümüzde Johannes Kepler tarafından bulunduğu kabul edilen, gezegenlerin daire şeklinde değil de Elips şeklinde dönmesi yasasıdır. Gıyâsüddin Kepler'den yüz sene önce Nüzhet-ül Hedaik eserinde gezegenlerin elips şeklinde döndüğünü açıklamıştır. İlimi çalışmaları ve dirayetiyle, fen bilimlerinde araştırma, gözlem ve deney usulünün gelişmesini sağlamıştır. 1406, 1407 ve 1408 seneleri için ay tutulmasını hesaplamalarını gayet hassas olarak yapmıştır. Ayın ve Utarid'in yörüngelerinin eliptik düzlemde olduğunu açıklamıştır.
Cemşit'in Türk bilim tarihi için yapmış olduğu en büyük buluşlarından biri de matematik alanındadır. Ondalık kesir sisteminde virgülü kullanan ilk bilim adamıdır. Yani ondalık kesir sistemini kullanan ilk bilim adamıdır. Bu buluşunu Risalet'ül Muhitiyye adlı eserinde yayınlamıştır. Ondalık kesir üzerinde toplama, çıkarma, çarpma ve bölme işlemlerini yapan ilk bilim adamıda Cemşid El-kaşi'dir. Ama ne yazık ki ondalık kesri ilk olarak kullananın Simon Stefan olduğu söyleniyordu. Ama 1948 senesinde Alman bilim tarihçisi Pouluckey, yaptığı araştırmalar sonucunda ondalık kesri ilk olarak kullananın Cemşit olduğunu kanıtlıyordu. Hem aynı zamanda kendisi Simon Stefan'dan yüz altmış sene önce yaşamış bir bilim adamıdır. Alman araştırmacının dünyaya bunu kanıtlamasından sonra Cemşit'in ondalık kesir üzerinde dört işlem yaptığı da ortaya çıkmıştır. Avrupada ise bu sistem ancak 16. asırdan sonra kullanılabildi. Risalet-ül-Muhitiyye adlı eserinde, daire çevresi ile yan çap arasındaki oranı çok açık bir şekilde açıklamıştır. Ondalık sayılarda virgül işareti kullanmadan, sayının tam kısmı üzerine sihah (tam sayı) kelimesini koymak suretiyle sayının tam kısmının, ondalık kısmından ayrıldığı ilk defa bu eserde dünyaya göstermiştir.
Cemşit aynı zamanda yüksek dereceden nümerik denklemlerin yaklaşık çözümleri konusunda orijinal buluşlarıyla da çok fazla ün kazanmış bir bilim adamıdır. En önemli eserlerinden bir tanesi de Uluğ Bey'e sunduğu "Miftah-ül Hisap" adlı eserinde, herhangi bir dereceden kök almalarını açıklamasıdır, bu batı bilim dünyasında ancak 300 yıl sonra Sir İsaac Newton tarafından açıklanabilen bir neticedir. Miftah-ül Hesab adlı eserinde herhangi bir dereceden kök alma yollarını hesaplamayı başarmıştır.
Cemşit'in trigonometrideki buluşları da çok büyüktür. Trigonometri dünyasına da çok büyük katkıda bulunmuştur. Cemşid (pi) sayısının 9. rakama kadar ki değerini (=3,1415926535898732) 1 derecelik yayın sinus değerini de bugünkü değerlere göre 18 ondalık sayıya kadar doğru olarak hesaplamıştır. Trigonometride "El Kâşi Eşitliği" adıyla şöhret bulan bu temel formül de onun buluşudur. Trigonometrinin temel formüllerinden olan Aş3 Sin A+4 Sin 3A şeklindeki bu formül onun adıyla anılmaktadır. Aritmetik ve trigonometride yeni keşiflerinden bahseden eserleri "Risalet-ül Muhitiyye" ile "Risalet-ül Veter ve'l Ceyb"dir. Bu iki eseri onun en önemli eserlerindendir. Aynı zamanda Pi sayısını doğru hesaplamakla kalmamış ve tarihte ilk kez hesap makinesi icat eden insan olarak ta çok büyük bir bilim adamıdır. Aynı zamanda Newton'un adıyla anılan iki terimli denklemi de çözen ilk kişiydi. Bunu da Miftah el-hisab (Aritmetiğe Anahtar) eserinde yayınlamıştır.
Cemşit'in astronomiyede çok büyük katkıları vardır. Semerkand'daki rasathanenin kurulmasında çok yardımcı olmuştur. Ve bu rasathaneyi yöneten kişilerden bir tanesidir. Uluğ Bey'in Ziyc'inin hazırlanmasında da yardımcı olmuştur. Astronomiyle ilgili en büyük eseri Risalet-ül-Kemaliye veya Süllen-üs-Sem'a (göğün dereceleri) dir. Bu eserlerinde gök cisimlerinin dünyadan uzaklığı, büyüklükleri ve boyutlarından bahseder. Türk bilim tarihinin en büyük bilim adamı 1437'de ölmüştür. Daha sonra Cemşit'in eserlerinden yararlanan Takîyüddîn ibn Marûf 16. yüzyılın meşhur matematikçilerinden ve astronomlarından olmuştur.