Gumru Anlatmasi
GÜMRÜ ANTLAŞMASI (2-3 Aralık-1920) Rusya'nın durumundan yararlanarak kendi devletlerini kuran Ermeniler ve Gürcüler, Wilson İlkeleri'ni kendilerine göre yorumlayarak, Doğu Anadolu'nun kendilerine verilmesini istemişlerdi. Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra, Osmanlı Orduları önce Kafkasları ardından Doğu Anadolu'nun sınır bölgelerini boşalttılar. Türk birliklerinin çekilmesinden sonra işgal hareketlerini hızlandıran Ermeniler, yerli Müslüman halka insanlık dışı davranışlarda bulundular. Bunun üzerine Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Ermenilere savaş açtı. TBMM, Mondros Mütarekesi kararı gereği boşaltılan Kars, Artvin ve Ardahan'ın tekrar geri alınması için gereğinin yapılması yolunda ayrıca yetki verdi. 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir komutasındaki Türk Birlikleri. 28 Eylül 1920'de taarruza geçti. 29 Eylül'de Sarıkamış'ı, 30 Ekim'de Kars'ı, 7 Kasım'da Gümrü'yü geri aldı. Ermeniler barış istedi. Görüşmelerde TBMM'ini Kazım Karabekir, Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey, Erzurum Valisi Hamit Bey, Ermenistan'ı ise Başbakan Aleksandr Katisyan ve beraberindekiler temsil etti.2-3 Aralık gecesi imzalanan Gümrü Antlaşması şöyleydi:
*Kars ve yöresi Türkiye'ye geri verilecek;
*Ermenistan'ın Türkiye'ye karşı diğer devletlerle yaptığı tüm antlaşmalar kaldırılacak;
*Aras Nehri Çıldır Gölüne kadar uzanan hat Doğu sınırı olarak çizilecek;
*Sevr antlaşmasını ve Türkiye çıkarlarına uygun olmayan antlaşmaları Ermenistan hükümeti de kabul etmeyecek;
*Türkiye'deki Ermenilerle, Ermenistan'daki Müslümanların diğer yurttaşlar gibi eşit haklardan yararlanacak;
*İki ülke arasında en erken vakitte diplomatik ilişkiler, telgraf ve telefon ulaşımları kurulacak;
*Türk koruyuculuğu altında yerel özerklik verilecek olan İtur ve Nahçıvan illeri kendi kaderlerini kendileri tayin edecekler;
*Ermenistan saldırıya uğrar ve yardım isterse,
*Türkiye ona askeri yardım da bulunacak;
*Ermenistan silah ithal etmeyecek;
*Her iki taraf birbirinden savaş ödeneği istemeyecek;
*Türk ordusu, Ermeni ordusu Antlaşmada saptanan sayıya indirildiği taktirde Ermeni topraklarını boşaltacaktır.
Gümrü Antlaşması'nın imzalanmasından bir gün sonra, Ermenistan Cumhuriyeti Kızılordu'nun işgaline uğradı ve Erivan'da Sovyet Ermeni Cumhuriyeti kuruldu. Sovyet Ermenistan Cumhuriyeti'nin kurulması ile Gümrü Antlaşması'nın onaylanması askıya alınmış, antlaşmanın yürürlüğe girmesi mümkün olmamıştır. Doğu Cephesi'nde kazanılan zafer doğu sınırlarının belirlenmesinde yararlı olmuş, önce 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması, daha sonra 13 Ekim 1921 Kars Antlaşması ile ufak değişikliklerle Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır belirlenmiştir. Gümrü Antlaşması, TBMM'nin imzaladığı ilk antlaşma olmasından dolayı önemlidir.
Başka Bir Kaynaktan Gümrü Antlaşması:
Büyük Millet Meclisi hükümeti ile Ermeniler arasında 3 Aralık-1920'de imzalanan barış antlaşması, itilaf devletlerinden yardım gören Ermeniler ve Gürcüler Güney Kafkasya'yı, Kars-Batüm ve Ardahan'ı (Elviye-i Selase) etkinliklerine almışlardı. Her ne kadar Kâzım Karabekir Elviye-i Se-lase'de milis kuvvetlerini örgütleyerek çete savaşları verdiriyorduysa da bir yandan da Elviye-i Selase'yi kurtarmak ve Doğu'da kesin çözüme gitmek için TBMM hükümetinden taarruz emri bekliyordu. 26 Nisan 1920'de hazırlıklarını bitirmesine karşın bu emir Kâzım Karabekir'e çeşitli gelişmeler nedeniyle ancak 20 Eylül 1920'de verildi. Doğu cephesindeki ordu 29 Eylül 1920'de Sarıkamış'a girdi. 13 Ekim'de Kağızman ele geçti. 30 Ekim'de Kars kurtarıldı. 8 Ka-sım'da Gümrü önlerine gelindiğinde Ermeni Komutanı Bağdasarof ateşkes istedi. Ancak öne sürüien koşullan kabul etmeyince Kâzım Karabekir 12 Kasım'da yeni- den saldırıya başladı. 17 Kasım'da Bağdasarof TBMM hükümetinin koşullarını kabul ettiğini duyurarak barış antlaşması yapılmasını istedi. 22 Kasım 1920'de Gümrü-de yapılan görüşmeler sonucu 3 Aralık 1920'de Ermenistan hükümeti ile TBMM hükümeti arasında 18 maddelik barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre 1-Kars ve yöresinin Türkler'e ait olduğu kabul edilecek; 2-Aras Irmağı'ndan Çıldır Gölü'ne kadar uzanan hat Doğu sınırı kabul edilecek; 3-Türkiye aleyhine olan antlaşmaları bu arada Sevr Antlaşması'nı Ermeni hükümeti kabul etmeyecektir.